ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്‌സ് — ശാസ്ത്രീയവും ദർശനികവുമായ ഒരു ചിന്താവിപ്ലവം

ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്‌സ് (Quantum Dialectics) എന്നത് ശാസ്ത്രവും ദാർശനികതയും ഒത്തുചേരുന്ന ഒരു പുതിയ വിപ്ലവാത്മക ചിന്താ പദ്ധതിയാണ്. പ്രപഞ്ച പ്രതിഭാസങ്ങളെ അവയുടെ സമഗ്രതയിൽ മനസ്സിലാക്കാൻ ശ്രമിക്കുന്നതോടൊപ്പം, അതിൽ ക്രിയാത്മകമായി ഇടപെടാനും അതിനെ മാറ്റാനും കഴിയുന്ന രീതിശാസ്ത്രപരമായ മാർഗങ്ങൾ ഇത് പ്രദാനം ചെയ്യുന്നു. മാർക്സിയൻ ദാർശനികതയുടെ ഡയലക്ടിക്കൽ മെറ്റീരിയലിസവും ആധുനിക ശാസ്ത്രശാഖകളായ ക്വാണ്ടം ഫിസിക്സും സിസ്റ്റം തിയറിയും സമന്വയിപ്പിച്ചുകൊണ്ടുള്ള ഒരു നവീന ദർശനസ്രോതസ്സാണ് ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ്.

മാർക്സിന്റെ ഡയലക്ടിക്കൽ മെറ്റീരിയലിസം ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സിൽ നവീകരിക്കപ്പെടുകയും ഡയലക്ടിക്കലായി നിഷേധിപ്പിക്കപ്പെടുകയും ചെയ്യുന്നു. അത് ഒരു നിർണ്ണായക തത്ത്വചിന്താഗതിയേയും വിപുലമായ ദാർശനിക വികാസത്തെയും സൂചിപ്പിക്കുന്നു. മാർക്സിസം ചരിത്രവും സമൂഹവും ഭൗതിക അടിസ്ഥാനത്തിൽ വ്യാഖ്യാനിക്കുന്നതും വിപ്ലവപരിവർത്തനങ്ങളുടെ നിയമങ്ങൾ തിരികെ കണ്ടെത്താനുള്ള ശ്രമവുമാണ്.

എന്നാൽ ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ് ഈ ഭൗതികത്വത്തെ കൂടുതൽ ആഴത്തിൽ, കൂടുതൽ പാളികളിലായി, കൂടുതൽ സങ്കീർണ്ണമായ രീതിയിൽ പുനർവ്യാഖ്യാനിക്കുന്നു—അവയവങ്ങൾ മാത്രമല്ല, അവയുടെ അന്തർസംബന്ധങ്ങളും വികാസരീതികളും പരിഗണിച്ചുകൊണ്ട്.
മാർക്സിന്റെ ദർശനത്തിൽ, വൈരുദ്ധ്യങ്ങൾ (contradictions) എന്നാൽ ഉൽപാദനശേഷിയുടെയും ഉൽപാദനബന്ധങ്ങളുടെയും ഇടയിലെ തർക്കങ്ങളാണ്. ഇവയുടെ അഭിവ്യക്തിയാണ് വർഗ്ഗസമരവും സാമൂഹിക വിപ്ലവവുമെന്നതാണ് മാർക്സിയൻ സംവേദനം. എന്നാൽ ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ്, ഈ വൈരുദ്ധ്യങ്ങളെയും അവയുടെ പരിവർത്തനങ്ങളെയും ഒറ്റതലയുള്ള സാമൂഹിക അനാലിസിൽ നിർത്താതെ, അതിനോട് ചേർന്ന് പ്രവർത്തിക്കുന്ന മറ്റ് പാളികളിലേക്കും (subatomic, molecular, biological, cognitive, ecological) വിശാലമാക്കുന്നു.

ഈ പുതിയ സമീപനം സങ്കേതാത്മകമായ രണ്ട് ഘടകങ്ങൾ നിർദ്ദേശിക്കുന്നു:
ബഹുതല വൈരുദ്ധ്യങ്ങൾ (Layered Contradictions): യാതൊരു വൈരുദ്ധ്യവും ഒറ്റതലത്തിൽ മാത്രം നിലനിൽക്കുന്നില്ല. ഉദാഹരണത്തിന്, ഒരു സാമൂഹിക വൈരുദ്ധ്യത്തിന് പിന്നിൽ ജൈവിക വികാസം, സാങ്കേതിക പരിമിതികൾ, ബോധതലങ്ങളിലെ അസ്ഥിരത, മുതലാളിത്തത്തിന്റെ ലളിതവത്കരണം എന്നിവ അടങ്ങിയിരിക്കും. ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ് ഈ വിവിധ തലങ്ങളിലേക്കുള്ള പരസ്പരബന്ധങ്ങൾ മനസ്സിലാക്കുകയും, സങ്കീർണ്ണമായ മാറ്റസാദ്ധ്യതകൾ വിശകലനം ചെയ്യുകയും ചെയ്യുന്നു.

പ്രക്രിയാത്മകതയുടെ Ontological വിസ്തൃതി: മാർക്സിന്റെ “Being determines consciousness” എന്ന നിലപാടിന് പുറമേ, ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ് “Being is layered, recursive, and emergent” എന്നതായി വികസിപ്പിക്കുന്നു. ആണവ തലത്തിൽ വൈരുദ്ധ്യങ്ങൾ എങ്ങനെ ഉൽഭവിക്കുന്നു, അവയിലൂടെ പുതിയ ഘടകങ്ങൾ എങ്ങനെ രൂപപ്പെടുന്നു, എങ്ങനെ അവ സാമൂഹിക തലത്തിലേക്ക് ലയിക്കുന്നു—ഇതെല്ലാം ഉൾക്കൊള്ളുന്നൊരു ദാർശനിക മണ്ഡലം ഇതിലൂടെ രൂപപ്പെടുന്നു.

ഇങ്ങനെ ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ്, മാർക്സിന്റെ തത്വചിന്തയെ ഉപരിതലത്തിൽ സ്വീകരിച്ച്, അതിനെ കൂടുതൽ ഗഹനമായൊരു രീതിയിൽ പുനസംഘടിപ്പിക്കുന്നു—തത്ത്വശാസ്ത്രപരമായി, ശാസ്ത്രീയമായി, പ്രായോഗികമായി. ഇവിടെ വൈരുദ്ധ്യങ്ങൾ സംസ്കാരപരമായി അല്ലെങ്കിൽ സാമൂഹികമായി പരിഹരിക്കപ്പെടുന്നത് മാത്രമല്ല, അവയുടെ ഉത്ഭവതലങ്ങളിലെ ഘടനാപരമായ മാറ്റങ്ങൾ വരുത്താനും ഈ ദർശനം ശ്രമിക്കുന്നു. അതായത്, വിപ്ലവം ആകെയുള്ള പാളികളിലൂടെയുള്ള ഉൽഭവമാണ്, ഒരു തട്ടിന്റെ പൊട്ടിത്തെറിയല്ല. ഈ രീതിയിലായാണ് മാർക്സിന്റെ ഡയലക്ടിക്കൽ മെറ്റീരിയലിസം ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സിൽ വികസിപ്പിക്കപ്പെടുന്നത് —അത് ആധാരമാക്കി, അതിന്റെ പരിധികൾ പരിചിന്തനം ചെയ്ത്, അതിന്റെ ആന്തരിക വൈരുദ്ധ്യങ്ങളെ പരിഹരിച്ചു ഒരു ഉയർന്ന തലത്തിലേക്ക് പരിവർത്തനം നടത്തുന്നു.

ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്‌സിന്റെ വീക്ഷണത്തിൽ, പ്രപഞ്ചം സബ് അറ്റോമിക് (subatomic), ആറ്റോമിക് (atomic), സൂപ്രാമോളിക്യുലാർ, കോശീയം, ജൈവം, സാമൂഹികം, ബൗദ്ധികം എന്നിങ്ങിനെ പല പാളികളിലായുള്ള അതി സങ്കീർണമായ ഘടനയിലാണ് നിലക്കൊള്ളുന്നത്. ഓരോ പാളിയിലും വിപരീത ദിശയിൽ പ്രവർത്തിക്കുന്ന സംയോജക ബലങ്ങളും (cohesive forces), വിയോജക ബലങ്ങളും (decohesive forces) തമ്മിലുള്ള അവിരാമമായ കരണ പ്രതികരണങ്ങളും ചലനാത്മക സന്തുലനങ്ങളും (dynamic equilibrium) കാരണം വികാസങ്ങളും മാറ്റങ്ങളും രൂപപ്പെടുന്നു.

വിപരീത ബലങ്ങളുടെ സന്തുലനത്തിലൂടെ ഉള്ള ആവിർഭാവം (Emergence through Dynamic Equilibrium) എന്നത് ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്‌സിന്റെ അടിസ്ഥാന സങ്കല്പങ്ങളിൽ ഒന്നാണ്. പ്രപഞ്ചം ഒരു സ്ഥിരമായ അവസ്ഥയല്ല; അത് വിവിധ ക്വാണ്ടം പാളികളിൽ വൈരുദ്ധ്യങ്ങൾ തമ്മിലുള്ള സംഘർഷങ്ങളിലൂടെ പുത്തൻ ഘടനകളും തത്വങ്ങളുമെല്ലാം ഉദയിക്കുന്ന നിരന്തരമായ പ്രക്രിയയാണ്. ഓരോ ക്വാണ്ടം പാളിയിലും — അപാണു തലം മുതൽ സാമൂഹികം വരെ — ഭിന്നമായ ബലങ്ങൾ, താല്പര്യങ്ങൾ, ഘടനാപരമായ സാന്നിധ്യങ്ങൾ നിരന്തരമായി പരസ്പരം ഏറ്റുമുട്ടുന്നു.

ഈ ഏറ്റുമുട്ടൽ കേവലമായ ഒരു നിഷേധാത്മക പ്രക്രിയ അല്ല; മറിച്ച് അതൊരു സൃഷ്ടിപരമായ സമവായ പ്രക്രിയ തന്നെയാണ്. വിപരീത ദിശയിൽ പ്രവർത്തിക്കുന്ന ബലങ്ങൾ പരസ്പരം ആശ്രയിക്കുകയും, അതിൽ നിന്നുള്ള ക്ഷണിക അസന്തുലിത തന്നെ ഒരു ഡൈനാമിക് സന്തുലിതയിലേക്കുള്ള പ്രേരണയായി മാറുകയും ചെയ്യുന്നു. ഈ പ്രക്രിയയിൽ ചില ഘടകങ്ങൾ ലയിക്കുന്നു, ചിലത് പുനഃസംഘടിതമാകുന്നു, ചിലത് പരസ്പരമായി ചേർന്ന് പുതിയ ഘടനാത്മക ഘടകങ്ങളായി ഉദയം ചെയ്യുന്നു — ഇതാണ് “ആവിർഭാവം” (emergence).

ഉദാഹരണത്തിന്, സാങ്കേതികവിദ്യകളിലും സാമൂഹിക ബന്ധങ്ങളിലും നിലനിൽക്കുന്ന വൈരുദ്ധ്യങ്ങൾ പരിശോധിക്കുക. മനുഷ്യനും സാങ്കേതികവിദ്യയും തമ്മിലുള്ള വൈരുദ്ധ്യങ്ങളും സാമൂഹ്യ ബന്ധങ്ങളിലെ വൈരുധ്യങ്ങളും എങ്ങനെയാണ് കൃത്രിമ ബുദ്ധിയുടെ (artificial intelligence) ആവിർഭാവ ത്തിലേക്ക് നയിക്കുന്നത് എന്ന് നോക്കുക. ഇതുപോലെ തന്നെ, ജൈവശാസ്ത്രത്തിൽ — കോശത്തിനകത്തുള്ള ഓർഗനെല്ലുകൾ തമ്മിലുള്ള വൈരുദ്ധ്യങ്ങൾ ചേർന്ന് ഒരു സമവായരൂപമായ കോശവ്യവസ്ഥ രൂപപ്പെടുന്നത് — ഇതും സന്തുലനത്തിലൂടെ ഉള്ള ആവിർഭാവത്തിൻറെ മാതൃകയാണ്.
ഈ ആശയം വിശദമായി നിരീക്ഷിക്കുമ്പോൾ വ്യക്തമാകുന്നത്, ആവിർഭാവം എന്നത് വൈരുദ്ധ്യങ്ങളില്ലാതെ സാധ്യമല്ല എന്നു തന്നെയാണ്; അസംതുലിതാവസ്ഥകളാണ് സൃഷ്ടിയുടെ തുടക്കബിന്ദുവായി പ്രവർത്തിക്കുന്നത്. സന്തുലനം എന്നു പറയുന്നത് ഒരിക്കലും സ്ഥിരതയല്ല, മറിച്ച് പ്രതിസന്ധികളുടെയും സംഘർഷങ്ങളുടെയും ഇടയിലൂടെ നിലനിൽക്കുന്ന സവിശേഷ പാരസ്പര്യമാണ്.

യൂണിവേഴ്സൽ പ്രൈമറി കോഡ് (Universal Primary Code) എന്നത് ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ് തത്വചിന്തയിലെ ഒരു അടിസ്ഥാന ശിലയാണ്. ഇത് പ്രകൃതിയുടെ ഘടനയെയും പുരോഗതിയെയും നിയന്ത്രിക്കുന്ന ഒരു താത്വിക ശാസ്ത്രീയ കണക്കുകൂട്ടലാണ്. ഭൗതികതലത്തിൽ നിന്നും ജീവതലത്തിലേക്ക്, അവിടെ നിന്ന് സാമൂഹികസംവേദനങ്ങളിലേക്ക് – അങ്ങിനെയുള്ള ഒരു വിപുലമായ ഘടനാപരമായ താളം. സാർവത്രികവിപരീതബലങ്ങൾ (universal dialectical force), സംവാദം (dialogue), സമന്വയം (integration), വിപ്ലവം (revolution), സന്തുലനം (equilibrium), ആവിർഭാവം(emergence) എന്നീ ഘടകങ്ങളുടെ ഒരു സമഗ്രതയാണ് ഈ പ്രൈമറി കോഡ്.
ഇത് കൃത്രിമമായി നിർമിച്ചൊരു സിദ്ധാന്തം അല്ല, മറിച്ച് പ്രപഞ്ചത്തിൽ സ്വതസിദ്ധമായി പ്രകടമാകുന്ന ഭൗതിക നിയമങ്ങളിലൂടെയും ജൈവിക പ്രക്രിയകളിലൂടെയും ചരിത്രപരമായ സമൂഹ പരിവർത്തനങ്ങളിലൂടെയും തിരിച്ചറിയാവുന്ന ഒന്നാണ് അത്. DNA കോഡിലെ നാല് ന്യൂക്ലിയോറ്റൈഡുകളുടെ (A, T, G, C) ക്രമീകരണം ജൈവ പ്രക്രിയകളെ നിർണയിക്കുന്നതുപോലെ, Universal Primary Code ക്വാണ്ടം പാളികളിലൂടെയുള്ള വൈരുദ്ധ്യപരമായ ഘടനാസമുച്ചയങ്ങൾക്കും അവയുടെ പരിഹാരവഴികളുമാണ് നിർവചിക്കുന്നത്.

ഈ പ്രൈമറി കോഡ് വഴിയാണ് പ്രതിഭാസങ്ങളിലെ വൈരുദ്ധ്യങ്ങൾ തിരിച്ചറിയപ്പെടുന്നത്, അവ തമ്മിൽ സംവാദം നടക്കുന്നത്, അവസാനം ഒരു ഉന്നത തല (higher-order) ഘടനയിലേയ്ക്ക് സമന്വയപ്പെടുന്നത്, അതിലൂടെ പുതിയ ഘടകങ്ങളും തത്വങ്ങളും ഗുണങ്ങളും ആവിർഭവിക്കുന്നത്. ഈ പ്രക്രിയയിൽ ചില സമയങ്ങളിൽ ക്വാണ്ടം വ്യവസ്ഥകൾ വിപ്ലവകരമായ പൊട്ടിത്തെറിയിലൂടെ (revolution) പുതിയ അവസ്ഥയിലേക്ക് കടക്കുന്നു. അതേസമയം, ഓരോ ഘട്ടത്തിലും സന്തുലനം എന്നത് തന്ത്രപരമായ ബന്ധം മാത്രമല്ല, ഒരു പ്രപഞ്ചമൂല്യമാണ്—ഉൾക്കൊള്ളുന്ന ഘടകങ്ങൾ തമ്മിലുള്ള ചലനാത്മകമായ സന്തുലിത ഏകോപനം.
ഇങ്ങനെ മനസിലാക്കുമ്പോൾ, Universal Primary Code എന്നത് ഒരു ദർശനികമായ കേവല തത്വമല്ല, മറിച്ച് പ്രകൃതിയുടെയും ബൗദ്ധികതയുടെയും ആത്മാവാണ്. അതിൽനിന്നാണ് എല്ലാ ചിന്തയും സങ്കേതവും ഉൽഭവിക്കുന്നതും, അവ പ്രപഞ്ചത്തിൽ സംവേദ്യമായ മാറ്റങ്ങൾ സൃഷ്ടിക്കുന്നതും.
ഡയലക്ടിക്കൽ മെറ്റീരിയലിസത്തെ ക്വാണ്ടം ഫിസിക്സുമായി സമന്വയിപ്പിച്ചു കൊണ്ട് ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ്, ഭൗതിക ശാസ്ത്രത്തിന്റെ സാങ്കേതിക സങ്കേതങ്ങളെ ദാർശനികമായ ഒരു ദിശയിലേക്കും, തത്ത്വചിന്താപരമായൊരു പുനർസഞ്ചാരത്തിലേക്കും നയിക്കുന്നു. ക്വാണ്ടം മെക്കാനിക്സിന്റെ അതിസൂക്ഷ്മ വസ്തുതകൾ ശാസ്ത്രത്തിന്റെ അതിരുകളെ മാത്രമല്ല, മനുഷ്യബോധത്തിന്റെ സ്വഭാവവും, യാഥാർഥ്യത്തെ കാണുന്ന ദൃക്കോണമെന്നും തിരികെ ചിന്തിക്കാൻ ഉണർത്തുന്നു.

ഹൈസൻബർഗിന്റെ അനിശ്ചിതത്വ സിദ്ധാന്തം പ്രകാരം, ഒരു കണികയുടെ സ്ഥാനംയും വേഗവും ഒരേ സമയം കൃത്യമായി അറിയാൻ കഴിയില്ല. ഇതിന്റെ ദാർശനിക പ്രത്യാഘാതം വൻതോതിൽ ആണു — യാഥാർഥ്യം അനിവാര്യമായി അനിശ്ചിതമാണ്, അതിന്റെ ഏതാനും ഘടകങ്ങൾ മാത്രമേ കണ്ടുപിടിക്കാൻ കഴിയൂ. ഇത് ആണത്തലത്തിൽ മാത്രം നിൽക്കാതെ ബോധം, സംസ്കാരം, ചരിത്രം എന്നീ പാളികളിലും അനിശ്ചിതത്വം നിയമമായി പ്രവർത്തിക്കുന്നു എന്നതാണ് ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സിന്റെ വ്യാപനം.

ക്വാണ്ടം നിലകളിൽ വലിയൊരു ഭാഗം “പൊട്ടൻഷ്യൽ സ്റ്റേറ്റ്സായി” (potential states) നിലവിലുണ്ടാകുന്നു — യഥാർത്ഥത്തിൽ അവ കാണപ്പെടുന്നത് നിർദ്ദിഷ്ടമായ കാഴ്ചയുടെ ഭാഗമായി മാത്രമാണ്. ഈ സാദ്ധ്യതയുടെ മേഖല, ആധുനിക ചിന്തയിൽ അറിവിന്റെ അതിരുകൾ, അറിവായതിന്റെ അനന്തരാവസ്ഥ തുടങ്ങിയ ആശയങ്ങളെ പ്രതിഫലിപ്പിക്കുന്നു. അതായത്, അനുഭവജാലത്തിൽ പ്രത്യക്ഷമാകാത്തതും ബോധതലത്തിൽ സജീവമായതുമാണ് യാഥാർഥ്യത്തിന്റെ പ്രപഞ്ചം എന്നതാണ് ഈ ദാർശനിക സങ്കേതത്തിന്റെ അടിസ്ഥാനം.

ഒരു ക്വാണ്ടം ഘടകം ഒരേ സമയം വിവിധ സാധ്യതകളിൽ നിലകൊള്ളുന്നത് സൂപ്പർപൊസിഷന്റെ അടിസ്ഥാനം ആണു. ഇതിന്റെ ചിന്താത്മക വിപുലീകരണത്തിൽ, മനസ്സിൽ ഒരു ആശയം മാത്രമല്ല, തർക്കങ്ങളും വൈരുദ്ധ്യങ്ങളും ഒറ്റസമയം സംയോജിച്ചു നിലകൊള്ളുന്നത് കാണാം. ഈ വൈരുദ്ധ്യങ്ങളുടെ സങ്കേതം പരിഹരിക്കപ്പെടുമ്പോഴാണ് യഥാർത്ഥമെന്നു നമുക്ക് തോന്നുന്ന ഘടന രൂപം കൊള്ളുന്നത്. അതിനാൽ ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ് സൂപ്പർപൊസിഷനെ ആശയപരമായ ദ്വന്ദവ്യവസ്ഥകളുടെ പ്രതീകമായി കാണുന്നു.

രണ്ട് കണികകൾ ഒരിക്കൽ അന്തർബന്ധിതമായാൽ, അവ ഒരേ സമയം എത്ര ദൂരെയായാലും പരസ്പര സ്വാധീനത്തിൽ കഴിയുന്നുവെന്നതാണ് എന്റാംഗിൾമെന്റ്. ഇതിന്റെ ദാർശനിക അർത്ഥം: ബന്ധം എന്നത് ഭൗതികമായ സ്പർശത്തിലൂടെ മാത്രമല്ല, തത്ത്വചിന്താപരമായ, ബോധാത്മകമായ ഒരുമയുടെതുമായ ഘടനയാണ്. സമൂഹം, പ്രകൃതി, ബോധം എന്നിവ തമ്മിലുള്ള അനന്തപാളികളുള്ള അഴിമുറിയുള്ള ബന്ധങ്ങളെ ഈ തത്വം പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു.

ഇവിടെ, ക്വാണ്ടം ഫിസിക്സ് ഒരു ശാസ്ത്രശാഖയായി മാത്രം നിലകൊള്ളുന്നില്ല. അത് അറിയലിന്റെ പരിമിതിയും, ബോധത്തിന്റെ വികസനവും, പാളിമികതയുള്ള യാഥാർഥ്യത്തിന്റെ വൈരുദ്ധ്യപരമായ ഘടനയും തുറന്നു കാണിക്കുന്ന ദർശനമാകുന്നു. ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ് ഈ മാറ്റത്തെ സ്ഥാപനപരമായി സ്വീകരിക്കുന്നു — ശാസ്ത്രം, തത്വശാസ്ത്രം, രാഷ്ട്രീയവ്യവസ്ഥ, ബോധം, കലാ-സാംസ്കാരികമേഖലകൾ എന്നിവയെ പുതിയ തലത്തിലേക്ക് ഉയര്‍ത്തുന്ന സമഗ്ര ചിന്താഗതിയായി. ക്വാണ്ടം ഫിസിക്സിന്റെ ഈ ചിന്താപരമായ വിപുലീകരണം വെറും ആശയവ്യാപനമല്ല — മനുഷ്യന്റെ സങ്കേതാത്മക ബോധത്തെ, അതിന്റെ ചരിത്രപരമായ ദിശയെയും, ഭാവിയിലെ സമൂഹപരിവർത്തനത്തിനുള്ള ബോധപാഠങ്ങളെയും സ്വയം പരിവർത്തനം ചെയ്യാൻ നിർബന്ധിതമാക്കുന്ന പാരഡൈം ഷിഫ്റ്റാണ്.

ക്വാണ്ടം ഡയലക്റ്റിക്സിന്റെ പ്രായോഗിക സാധ്യതകൾ വ്യക്തമായി കാണിക്കുന്നതിലൂടെയാണ് ഈ തത്ത്വചിന്തയുടെ വൈശാല്യവും പ്രായോഗിക വശങ്ങളും പ്രബലമായി ഉരുത്തിരിയുന്നത്. ഇതിന്റെ പ്രവർത്തനശേഷി മനുഷ്യത്വത്തിന്റെ വിവിധ മേഖലകളിൽ എങ്ങനെ പ്രബലമാകുന്നുവെന്നതെല്ലാം അടയാളപ്പെടുത്താം.

അപാണുതലവും തന്മാത്രാതലവും കോസ്മിക് തലവും തൊട്ട് , സാമൂഹിക തലങ്ങളിലും ബോധ തലങ്ങളിലും ഉണ്ടാവുന്ന എല്ലാ ചലനങ്ങളെയും മാറ്റങ്ങളേയും ഒരേ പോലെ വിശദീകരിക്കാൻ ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ് നമ്മെ സഹായിക്കുന്നു. ഇത് സാങ്കേതികവിദ്യ, രാഷ്ട്രീയം, സാമ്പത്തികം, വിദ്യാഭ്യാസം തുടങ്ങി വിവിധ മേഖലകളിൽ സംവേദ്യതയുടെ പ്രാധാന്യം തിരിച്ചറിയുന്ന പുതിയ രീതി നിർദ്ദേശിക്കുന്നു. വൈരുദ്ധ്യങ്ങളെ ഇല്ലാതാക്കുന്നതല്ല, മറിച്ച് അവയെ അകത്തേക്ക് ഉൾപ്പെടുത്തി പുതിയ സമന്വയപരമായ ഘടനകളായി മാറ്റുക എന്നതാണ് ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സിൻറെ രീതിശാസ്ത്രം.

ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ് നമ്മുടെ ലോകം നോക്കാനുള്ള ഒരു പുതിയ കണ്ണാടിയാണ്. ഇതിൽ ശുദ്ധമായ സങ്കല്പങ്ങളോ നിയമങ്ങളോ അല്ല, മറിച്ച് പരസ്പരമായ വൈരുദ്ധ്യങ്ങളുടെ ഉൽഭവശേഷിയും സംവേദ്യശേഷിയും ആണ് പ്രധാനമായി ഉന്നയിക്കുന്നത്. തെറ്റും ശരിയും, സ്ഥിരതയും ചലനാത്മകതയും, അശാന്തിയും സന്തുലനവും, എല്ലാം ഇവിടെ സംവേദ്യമായ ഘടകങ്ങളായി പ്രവർത്തിക്കുന്നു — ഒറ്റയ്ക്കല്ല, മറിച്ച് ഒരു വൈരുദ്ധ്യ ഘടനയിലൂടെയുള്ള സംവേദ്യപരിണാമങ്ങളായി.

ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ് ഒരു തത്വശാസ്ത്രം മാത്രമല്ല. അതൊരു രീതിശാസ്ത്രമാണ്. ബോധപരിണാമത്തിന്റെയും സാമൂഹിക വിപ്ലവത്തിന്റെയും യുക്തിപരമായ ദിശ. ആശയങ്ങളെയും തത്ത്വങ്ങളെയും മാത്രം അല്ല, ജീവിതത്തെയും അനുഭവത്തെയും ആഴത്തിൽ മാറ്റിക്കൊണ്ടുവരുന്ന ഒരു പ്രായോഗിക മാർഗം. ആത്മീയതയെ ഒരു വൈരുദ്ധ്യപരിണാമമായി മനസ്സിലാക്കുന്നതും അതിലൂടെ മനുഷ്യൻ തന്റെ ഉള്ളിലെ പൊരുത്തക്കേടുകൾ പരിഹരിച്ച് ബോധവികാസത്തിലേക്ക് വളരുന്നതും ഈ തത്ത്വചിന്തയുടെ ലക്ഷ്യമാണ്. ക്വാണ്ടം ഡയലക്ടിക്സ് എന്നത് ഒരു സിദ്ധാന്തം മാത്രമല്ല. അത് ജീവിതത്തെ, സംസ്‌കാരത്തെ, സാങ്കേതികതയെ, ബോധത്തെ, ആത്മീയതയെ ഉൾകൊള്ളുന്ന വിശാലമായ ഉപാധിയാണ്. സമകാലിക ലോകത്തിലെ വിവിധ ഘടകങ്ങളെ കൂടുതൽ സമന്വയാത്മകമായി, വൈരുദ്ധ്യങ്ങൾക്കപ്പുറം ഒരു ഏകതയിലേക്കും ലയത്തിലേക്കും നയിക്കാൻ ഈ ദർശനം നിരവധി പ്രായോഗിക വഴികളിലൂടെ മാർഗ ദർശനം നൽകുന്നു.